Kerkrade als unieke gemeente

Kerkrade is in de Middeleeuwen ontstaan als kleine nederzettingen dichtbij agrarische ontginningen. Nog steeds zijn een aantal van de belangrijke routes door Kerkrade (de historische linten) en de verschillende buurtcentra (dorpskernen) herkenbaar vanuit deze tijd. Het is ook waar dat we veel cultuurhistorische elementen kunnen zien in de vorm van kerken, kapellen, kruizen en enkele hoeves.

Na een lange rustige periode met heel beperkte groei, heeft de mijnbouw gezorgd voor flinke veranderingen. De Zuid-Limburgse grond is altijd een vindplaats van bodemschatten geweest. Sinds de middeleeuwen wordt er steenkool gewonnen in Kerkrade. Vanaf begin twintigste eeuw heeft de steenkoolwinning het gezicht van Kerkrade definitief veranderd. De stad groeide exponentieel met een vijftal mijnen, bijbehorende mijnkoloniën voor de nieuwe werknemers en nieuwe spoorlijnen. In de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw groeide het aantal inwoners verder, ontstonden nieuwe woonbuurten en werden veel woningen gebouwd, waaronder portieketagewoningen en hoogbouwflats.

Na het sluiten van de mijnen, ruim vijftig jaar geleden, zijn diverse terreinen in korte tijd getransformeerd tot woon-, werk- of groengebied. Kerkrade is inmiddels met name een woon- en werk-gemeente met prachtige natuur. De ingrediënten voor een goede en gezonde leefomgeving zijn voorhanden, maar er is ook de pijn over het abrupte einde van de mijnbouw en alle sociaaleconomische problematiek die dat teweeg heeft gebracht. De afgelopen dertig jaar stonden in het teken van bevolkingsdaling en economische achteruitgang. Er waren weinig mogelijkheden om te investeren en tot een nieuw perspectief te komen. Maar het tij keert, het aantal banen en bedrijfsvestigingen neemt toe, er is steeds meer vraag naar woningen en door migratie groeit geleidelijk de bevolking. Allemaal trends die kansen geven om weer te investeren, plannen te maken en vooruit te kijken. In die dynamiek is een Omgevingsvisie cruciaal, omdat we nu kunnen beslissen hoe we de trends naar onze hand kunnen zetten om het Kerkrade te maken waar we graag blijven wonen, werken en recreëren.

De kernkwaliteiten van Kerkrade

Bij het werken aan de toekomst is dat wat we willen behouden ook van belang. Bij het omschrijven van wat Kerkrade tot een bijzondere gemeente maakt, springen een viertal kenmerken, in dit geval historische kwaliteiten, in het oog. Kwaliteiten die Kerkrade maken tot het wat het is, maar die ons ook handvatten geven om voorbij problemen aan oplossingen te werken.

1. Kerkrade beschikt over een unieke, hoogkwalitatieve natuur en landschap en daarbij behorend watersysteem in het hart van de stad. Een stad rondom een vallei, met grote hoogteverschillen, mooie waterpartijen en daarmee fraaie uitzichten is uniek in Nederland. Natuur is overal in de stad dichtbij en biedt veel kansen voor recreatie en gezondheid van inwoners en bezoekers. Deze natuur is de belangrijkste randvoorwaarde om in Kerkrade gezond en toekomstbestendig te kunnen leven.
2. Kerkrade bestaat van oudsher uit diverse buurten verbonden door een lintenstructuur. Voortborduren op deze structuur biedt kansen voor toegankelijke voorzieningen dichtbij huis. Veel buurten hebben een eigen middelpunt dat is ingebed in een lange geschiedenis en cultuur.
3. De groei in de mijnbouwperiode betekende ook een sterke woon-werk identiteit. Wie werkte in Kerkrade woonde daar ook. Ondernemers en werknemers waren zeer betrokken bij het reilen en zeilen van de stad, waardoor lokale verbanden en het verenigingsleven nog steeds sterk zijn.
4. De snelle groei van de mijnen, betekende ook een snelle groei van de bevolking. Met in die tijd een krachtige bevolking die voor het grootste gedeelte bestond uit jonge, werkende mensen.

Deze vier kwaliteiten hebben zoals beschreven een sterke relatie met het verleden, maar we zien ook dat precies deze kwaliteiten door trends en ontwikkelingen onder druk staan. In de Omgevingsvisie Kerkrade werken we om weer terug naar de kwaliteit te gaan. Niet vanuit een historiserende werkwijze, maar om historie en kwaliteit te benutten voor een toekomstbestendig Kerkrade.

Opbouw Kerkrade

Onderstaande afbeelding laat zien dat Kerkrade is onderverdeeld in drie wijken en meerdere buurten.

Wijk Kerkrade-West

Buurten:

• Dentgenbach
• Terwinselen
• Kaalheide
• Heilust
• Spekholzerheide
• Gracht

Wijk Kerkrade-Noord

Buurten:

• Waubacherveld
• Hopel
• Eygelshoven-Kom
• Vink
• Haanrade
• Chevremont

Wijk Kerkrade-Oost

Buurten:

• Erenstein
• Rolduckerveld
• Kerkrade Centrum
• Holz
• Nulland
• Bleijerheide

Op 1 januari 2024 is de Omgevingswet ingegaan. Deze wet heeft als doel om een veilige en gezonde fysieke leefomgeving en een goede leefomgevingskwaliteit te bereiken en in stand te houden. Daarom zijn gemeenten verplicht om een Omgevingsvisie vast te stellen voor 2027. De Omgevingsvisie is vormvrij en vervangt de huidige structuurvisie en bijbehorende stadsdeelvisies. Hieronder is opgesomd welke visiestukken vervallen:

• Structuurvisie Kerkrade 2010-2020 (2011)
• Stadsdeelvisie Kerkrade West (2011)
• Stadsdeelvisie Kerkrade Oost I (2012)
• Stadsdeelvisie Kerkrade Noord en Oost II (2014)

De structuur- en stadsdeelvisies hebben hun diensten bewezen maar zijn aan vernieuwing toe. De Omgevingsvisie is de langetermijnvisie op de fysieke leefomgeving en helpt om de juiste afwegingen te maken en zorgvuldig om te gaan met de beschikbare ruimte. De Omgevingsvisie Kerkrade bevat een integraal en samenhangend kader waarin alle thema’s met betrekking tot de fysieke leefomgeving behandeld worden: wonen, mobiliteit, water, bodem, natuur en landschap, economie, energietransitie, circulariteit, gezondheid, klimaat, veiligheid, erfgoed, recreatie en toerisme etc.

De Omgevingsvisie geeft aan welke ontwikkelingen de gemeente wil stimuleren en welke kwaliteiten zij wil beschermen. De visie is een stip op de horizon richting 2050 voor de gemeente Kerkrade. De maatschappij, technologie en geopolitiek veranderen snel en kunnen onvoorspelbaar zijn. Hierdoor kan de gemeente niet op alle ontwikkelingen van tevoren inspelen. In tegenstelling tot de structuurvisie is de Omgevingsvisie een dynamisch document. Dat wil zeggen geen actualisatie om de tien jaar, maar een document dat vaker kan en moet worden bijgesteld. Bijvoorbeeld om de vier jaar of voor een bepaald (maatschappelijk) vraagstuk of gebied. Voor deze bijstelling kunnen programma’s of andere instrumenten, zoals regelingen of samenwerkingsovereenkomsten worden ingezet. Het vaststellen van programma’s, een omgevingsplan of andere instrumenten vindt plaats binnen de kaders van deze Omgevingsvisie. Hiermee borgen we de juridische en beleidsmatige samenhang. Daarbij is wel van belang dat de stip op de horizon voor Kerkrade blijft staan. Het werken met de beleidscyclus is een belangrijk onderdeel vanuit de Omgevingswet om de juridische en beleidsmatige samenhang te waarborgen, in paragraaf 5.1 wordt hier dieper op ingegaan.

De Omgevingsvisie is zelfbindend. Dit betekent dat de gemeente zich houdt aan de ambities en opgaven die zijn beschreven in deze Omgevingsvisie.

In samenwerking met adviesbureaus PosadMaxwan uit Den Haag en Pantopicon uit Antwerpen heeft de gemeente vanaf 2022 gewerkt aan het opstellen van deze visie.
Naast het maken van een Omgevingsvisie is in het kader van de milieueffectrapportage door Arcadis in samenwerking met de gemeente een Omgevingseffectrapportage (OER) opgesteld. De OER is te raadplegen in bijlage 1. Na een opstart zijn daarvoor de volgende processtappen gevolgd:

• Nulmeting op de schaal van het gebied: Om te analyseren hoe het ervoor staat met de omgeving van Kerkrade is voor ieder gebied (centrumgebieden, woongebieden, werkgebieden, landschappelijk raamwerk (buitengebied) en hoofdinfrastructuur) een korte biografie opgesteld. Daarin is een korte analyse en de top vijf kansen en knelpunten weergegeven.
• Ook is in het kader van de OER een “Foto van de Leefomgeving” opgesteld. Hierin zijn de huidige situatie en de trends en ontwikkelingen tot 2050 beschreven.
• Thematische factsheets: Naast de gebiedsbiografieën zijn er ook thematische factsheets gemaakt waarin de stand van zaken per beleidsthema in beeld is gebracht en beschreven. Deze twee documenten vormden de kennisbasis waarop in de vervolgstappen verder is gewerkt.
• Vier verhaallijnen als basis voor de visie: De belangrijkste aspecten voor de visie zijn samengevat in vier verhaallijnen die ieder de ambities voor een specifiek gebiedsdeel binnen de gemeente uiteenzetten.
• Vanuit de vier verhaallijnen is vervolgens de Omgevingsvisie opgesteld. Daarin is ook aandacht besteed aan handelingsperspectief en uitvoeringsagenda om van visie over te kunnen gaan naar actie.

Bij het opstellen van de visie is een intensief participatieproces toegepast. Het planproces van de visie is ook als intern pilotproject voor burgerparticipatie aangemerkt. Er is in juni 2023 met een postkaart aan alle huishoudens (23.000) gevraagd om mee te denken over de toekomst van
Kerkrade. Verder zijn participatiebijeenkomsten voor de gemeenteraad, stakeholders en verschillen-de bewoners gehouden. Ook is in 2023 en 2024 deelgenomen aan het lokale duurzaamheidsfestival “Kirchroa va Mörje”. Het participatieverslag vindt u terug op de website van de gemeenteraad. 

Uit de peiling met ruim 1.000 reacties kwam naar voren dat een schone en een veilige leefomgeving het belangrijkste thema is. Verder werden het voorzieningenaanbod en het versterken van groen benoemd. Opvallend was dat tussen de buurten weinig verschillen waren. De respondenten uit Eygelshoven gaven aan het thema klimaatadaptatie ook belangrijk te vinden. Dit heeft te maken met de wateroverlast in 2021. Ook werd gevraagd aan de inwoners van Kerkrade: ‘Stelt u zich voor: het is 2040. Wat hoopt u dat er vooral wel of niet is veranderd in Kerkrade?’. Hieruit bleek dat de inwoners veel waarde hechten aan de sociale en culturele aspecten in de stad, zoals de cultuur, het verenigingsleven, de voorzieningen, het dialect en de gezelligheid in Kerkrade. Men ziet graag verandering in de volgende onderwerpen: het groen, de winkels, de vergrijzing, het centrum en de woningen in Kerkrade. Kortom, inwoners zien graag verandering in de fysieke aspecten van de leefomgeving.

Bij de gebiedssafari’s in Kerkrade-West, Noord en Oost werden door de deelnemers (sleutelfiguren) locaties genoemd die we moeten behouden en die in de toekomst aangepakt moeten worden. Enkele voorbeelden hiervan zijn het middeleeuwse kerkje met historische bebouwing in Eygelshoven, de weekmarkten, de aanpak van leegstaande en verpauperde bedrijfspanden op diverse locaties, verbetering van de entrees naar buurtcentra, en vergroening van straten en pleinen. Deze onderwerpen zijn ook verwerkt in de vier verhaallijnen van deze visie en uitgewerkt in de randvoorwaarden voor nieuwe initiatieven.

Met de stakeholders zijn twee bijeenkomsten gehouden. Ook zijn er met enkele instanties overleggen gevoerd. Tijdens deze bijeenkomsten en overleggen kwamen diverse onderwerpen naar voren. Bijvoorbeeld: zorg ook voor ruimte voor het midden- en kleinbedrijf, houd rekening met het verzwaren en uitbreiden van nutsvoorzieningen (energie en water), maak de koppeling tussen wonen en werken, houd bij nieuwe bouwplannen rekening met extremer weer als gevolg van klimaatverandering en ook met omgevingsveiligheid, zorg voor goede recreatieve verbindingen, versterk het landschap in combinatie met landbouw en blijf inzetten op de specifieke kwaliteiten (onder meer landschap, cultuurhistorie en voorzieningen).