Het Kerkraads dialect

Het Kerkraadse dialect behoort tot het Ripuarisch-Frankisch dialect net zoals de dialecten uit Simpelveld en Vaals. De naam Ripuarisch is afgeleid van het Latijnse woord 'ripa' dat oever betekent. In dit geval wordt de rechteroever van de Rijn bedoeld. De Romeinen noemden de Frankische stammen die aan de Mittelrhein en de directe omgeving woonden 'Ripuariërs'.

Het Kerkraadse dialect wordt in Kerkrade nog vrij algemeen gesproken in alle lagen van de bevolking. Dat het Kerkraadse dialect nog springlevend is, bewijst het gebruik ervan in liedteksten, boeken, gedichten, verhalen en toneelstukken. Daarnaast is het Kerkraadse dialect onlosmakelijk verbonden met carnaval. Er zijn meerdere verenigingen die zich bezig houden met het levend houden van het Kerkraadse dialect in al zijn vormen zoals de 'Dialekverain Kirchröadsjer Plat' en 'Dialekverain d’r Wauwel'.

Kerkraads woordenboek - Kirchröadsjer dieksiejoneer

Om het dialect op enig moment vast te leggen zodat het ook voor het nageslacht behouden blijft en om vervlakking tegen te gaan, werd in 1957 begonnen met het verzamelen van typisch Kerkraadse woorden en uitdrukkingen. Dit leidde uiteindelijk tot de uitgave van een Kerkraads woordenboek, de 'Kirchröadsjer Dieksiejoneer'.

Op initiatief van burgemeester Jo Smeets kwam de uitgave van het woordenboek midden 1976 in een stroomversnelling: de gemeente was bereid de uitgave van een Kirchröadsjer Dieksiejoneer met menskracht en met financiën te ondersteunen. Ook een aantal neerlandici en germanisten die verbonden waren aan de scholen Sancta Maria, St. Antonius Doctor College en Rolduc verleende graag deskundige ondersteuning. 

Op 7 oktober 1986 werd de “Stichting Kirchröadsjer Dieksiejoneer” notarieel opgericht. De stichting had een tweeledig doel: naast de samenstelling en uitgave van een Kerkraads woordenboek ook de bevordering van de bestudering en het juist gebruik van het Kerkraads dialect. Een jaar later rolde het eerste exemplaar van de Dieksiejoneer van de persen. Zonder overdrijving kan worden gesteld dat de Kirchröadsjer Dieksiejoneer voor veel soortgelijke initiatieven elders in het land een voorbeeldfunctie heeft gehad!

De Stichting Kirchröadsjer Dieksiejoneer heeft eind 2009 besloten om zichzelf op te heffen, maar wil graag dat haar nalatenschap niet verloren gaat en vindt ook dit keer de gemeente Kerkrade aan haar zijde. De gemeente neemt actief deel in de gemeentelijke werkgroep dialect.

Het nieuwe woordenboek - D'r Nuie Dieksiejoneer

Inmiddels is ook d'r Nuie Dieksiejoneer beschikbaar. Een dikke, verder uitgewerkte versie van de originele Dieksiejoneer uit de jaren ’80. Een groot succes voor de Werkgroep Dialect van de gemeente Kerkrade, want inmiddels is de derde druk verschenen. Een compleet nieuwe en herziene uitgave met veel tekeningen, uitdrukkingen, liedjes en een volledige grammatica. D'r Nuie Dieksiejoneer is verkrijgbaar aan de balie van het stadskantoor en in diverse boekhandels in Kerkrade.

Daarnaast is ook de Dieksiejoneer Nederlands-Kerkraads verschenen. Voor iedereen die in het dialect wil schrijven is het waardevol om vanuit het Nederlands het Kerkraads te leren. Met de verschijning van dit boek is het mogelijk goed Kerkraads te leren schrijven.

Kerkraadse uitdrukkingen - Kirchröadsjer Zagenswies

Nadat de Stichting Kirchröadsjer Dieksiejoneer al eerder met veel succes het woordenboek van het Kerkraads dialect had uitgegeven, besloot men om op de ingeslagen weg verder te gaan. De rijke schat aan verzamelde gegevens leende zich uitstekend voor een vervolg.

In 2001 verscheen een uitgebreide woordenlijst Nederlands – Kerkraads in druk en twee jaar later werden typische Kerkraadse uitdrukkingen vereeuwigd in het boek “Kirchröadsjer Zagenswies”.

Download het boek Kirchröadsjer Zagenswies

Spellingscontrole Kerkraads dialect

Bij d’r Nuie Dieksiejoneer hoort ook een woordenlijst die u kunt toevoegen aan de spellingscontrole op uw computer. Zo wordt de spelling van de Kerkraadse woorden gecontroleerd terwijl u typt. 

Download de woordenlijst voor spellingscontrole

Installeren gaat als volgt: 

  1. Open Microsoft Word;
  2. Ga naar Bestand > Opties > Controle;
  3. Klik op de button ‘aangepaste woordenlijsten’ en selecteer het bestand CUSTOM.dic;
  4. Selecteer de padnaam die onderaan het scherm verschijnt en kopieer deze;
  5. Open de verkenner;
  6. Plak het pad dat je zojuist gekopieerd hebt in de adresbalk en toets enter;
  7. Open het bestand CUSTOM.dic met Kladblok;
  8. Open de woordenlijst met Kirchröatsjer wöad in Kladblok;
  9. Selecteer alle woorden;
  10. Plak de woorden in het CUSTOM.dic bestand;
  11. Sla het bestand op en sluit af.

Zie ook de uitleg van Microsoft